* Της Τζένη Λειβαδάρου
H ενεργειακή μετάβαση έχει κόστος που σχετίζεται με τον εκσυγχρονισμό και τη δημιουργία νέων υποδομών. Ολοένα και περισσότερες απόψεις εκφράζουν την ανησυχία για τη μετακύλιση του κόστους της ενεργειακής μετάβασης στους τελικούς καταναλωτές. Ένα από τα εργαλεία προστασίας και ενεργειακής ανεξαρτησίας των τοπικών κοινωνιών θα μπορούσαν να αποδειχτούν οι επονομαζόμενες Ενεργειακές Κοινότητες (Ε.Κοιν.). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, οι Ε.Κοιν. περιλαμβάνονται στο πακέτο μέτρων “Clean Energy for all Europeans”, ενώ στη χώρα μας θεσμοθετήθηκαν με τον νόμο 4513/2018.
Οι Ε.Κοιν. αποτελούν ένα νέο συνεταιριστικό μοντέλο που εκμεταλλεύεται τον εικονικό ενεργειακό συμψηφισμό παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας για 20 έτη, πετυχαίνοντας οικονομίες κλίμακας. Τι σημαίνει αυτό; Ο εικονικός ενεργειακός συμψηφισμός (virtual net metering) είναι η διαδικασία συμψηφισμού της ενέργειας που εισέρχεται στο Δίκτυο από έναν σταθμό παραγωγής (για παράδειγμα, από φωτοβολταϊκά συστήματα σε κτήρια ή σε οικόπεδα) με την απορροφώμενη ενέργεια από μία ή περισσότερες εγκαταστάσεις κατανάλωσης (για παράδειγμα, τα διαμερίσματα μιας πολυκατοικίας).1 Στη συγκεκριμένη περίπτωση της ιδιοκατανάλωσης -που είναι πρωταρχικής σημασίας- τα μέλη της Ε.Κοιν. είναι οι καταναλωτές της ενέργειας που παράγει η Κοινότητα. Σύμφωνα με τον νόμο, οι εγκαταστάσεις παραγωγής και τα μέλη της Ε.Κοιν. θα πρέπει να βρίσκονται στην ίδια περιφέρεια.
Οι πρώτες Ε.Κοιν. στην Ελλάδα συστάθηκαν το 2020 (π.χ. ΥΠΕΡΙΩΝ) και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες το 2019 (π.χ. Coopernico – Πορτογαλία). Συγκεκριμένα, η Ε.Κοιν. ΥΠΕΡΙΩΝ είναι μη-κερδοσκοπική, έχει βάση την Αθήνα και αυτή τη στιγμή αποτελείται από 32 μέλη. Τα μέλη της ΥΠΕΡΙΩΝ είναι 30 φυσικά πρόσωπα (εκ των οποίων 2 ενεργειακά φτωχά νοικοκυριά) και 2 ΜΚΟ (WWF και Greenpeace Greece). Μάλιστα η Greenpeace προωθεί το μοντέλο των Ε.Κοιν. και δίνει συγκεκριμένες οδηγίες με απλά λόγια για όσους ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν σε τέτοια σχήματα. Το πρώτο έργο της ΥΠΕΡΙΩΝ είναι ένα φωτοβολταϊκό πάρκο 80 kwp στη Θήβα και χρησιμοποιείται για την κάλυψη των αναγκών των μελών. Ο ενεργειακός συμψηφισμός αναμένεται να ξεκινήσει τον Φεβρουάριο του 2022. Ήδη η κοινότητα σχεδιάζει το δεύτερο έργο της, ένα φωτοβολταϊκό πάρκο ισχύος 500 kwp και αναζητεί νέα μέλη.
Πώς λειτουργεί μια Ενεργειακή Κοινότητα;
Ο στόχος μιας Ε.Κοιν. είναι η προώθηση της κοινωνικής οικονομίας και της καινοτομίας στον ενεργειακό τομέα, η αντιμετώπιση της ενεργειακής ένδειας και η προώθηση της ενεργειακής βιωσιμότητας. Οι Ε.Κοιν. λειτουργούν ως αστικοί συνεταιρισμοί αποκλειστικού σκοπού, με βασική δραστηριότητα την παραγωγή, αποθήκευση, ιδιοκατανάλωση, διανομή και προμήθεια ενέργειας με χρήση ΑΠΕ ή Συμπαραγωγής Ηλεκτρισμού και Θερμότητας Υψηλής Απόδοσης (ΣΗΘΥΑ).
Στον ενεργειακό συμψηφισμό η παραγόμενη ενέργεια δεν είναι απαραίτητο να ταυτοχρονίζεται με την καταναλισκόμενη. Μπορεί δηλαδή το φωτοβολταϊκό σύστημα της Ε.Κοιν. να τροφοδοτεί το δίκτυο με ενέργεια τις μεσημβρινές ώρες και τα μέλη της Ε.Κοιν. να καταναλώνουν ισόποσες μονάδες ενέργειας (kwh) σε διαφορετική χρονική στιγμή. Εκτός από την ιδιοκατανάλωση, μια Ε.Κοιν. μπορεί να συμβάλει στη διανομή ή και στην παροχή ενέργειας σε τελικούς καταναλωτές σε επίπεδο περιφέρειας.
Για να το εξηγήσουμε με οικονομικούς όρους: ουσιαστικά αφαιρείται από τη χρέωση στους λογαριασμούς ρεύματος το σύνολο της ενέργειας που παρήγαγε το νοικοκυριό από το φωτοβολταϊκό πάρκο. Για να δούμε τι σημαίνει αυτό πρακτικά, υπολογίζεται ότι ένα νοικοκυριό με ετήσια κατανάλωση περίπου 4.500 kwh, το οποίο μπορεί να παράγει από φωτοβολταϊκά περί τις 1.350-1.550 kWh/kWp/έτος,2 μπορεί να εξοικονομεί ετησίως από 300 € ως και 550 € από τους λογαριασμούς ρεύματος.3 Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, μια εφάπαξ αρχική επένδυση περίπου 3.000 € (που αντιστοιχεί σε ισχύ φωτοβολταϊκού πάρκου 3 kwp), έχει χρόνο απόσβεσης περίπου 7 με 10 έτη. Με τις πρόσφατες ενεργειακές εξελίξεις, εάν η λιανική τιμή της kwh αυξηθεί, αναμένεται μεγαλύτερη μείωση στους λογαριασμούς των μελών της Ε.Κοιν. και μικρότερος χρόνος απόσβεσης της επένδυσης.
Οι Ε.Κοιν. διαφέρουν από άλλες παραδοσιακές εμπορικές εταιρικές δομές, ενσωματώνοντας μοναδικές αρχές αυτονομίας και διακυβέρνησης. Τα μέλη μιας Ε.Κοιν. μπορεί να είναι φυσικά και νομικά πρόσωπα καθώς και φορείς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Στα μέλη της Ε.Κοιν. δίνεται η δυνατότητα να προστεθούν και ευάλωτοι καταναλωτές που ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας, μάλιστα, χωρίς να επιβαρυνθούν από το αρχικό κεφάλαιο. Η Ε.Κοιν. θα πρέπει να προσδιορίσει τον χώρο κατασκευής των φωτοβολταϊκών συστημάτων (οροφές ή οικόπεδο), να συνεργαστεί με εταιρεία κατασκευής φωτοβολταϊκών και με συγκεκριμένο πάροχο ηλεκτρισμού.
Για την ενίσχυση των Ε.Κοιν. έχουν δοθεί συγκεκριμένα προνόμια αδειοδότησης. Μερικά από αυτά είναι η προτεραιότητα στη χορήγηση οριστικής προσφοράς σύνδεσης, η μείωση 50% στο ύψος της εγγυητικής επιστολής προς τον ΔΕΔΔΗΕ για την αποδοχή των όρων σύνδεσης και η απαλλαγή καταβολής ετήσιου τέλους διατήρησης δικαιώματος κατοχής άδειας παραγωγής. Ο νόμος, δε, επιτρέπει στις Ε.Κοιν. να κλειδώνουν την τιμή πώλησης της ενέργειας για 20 χρόνια σε ανταγωνιστικές τιμές εκτός διαγωνιστικής διαδικασίας. Το καθεστώς της κλειδωμένης τιμής στα 65 € /Μwh για τις Ε.Κοιν. γίνεται ακόμα πιο ελκυστικό αν αναλογιστούμε πως η αντίστοιχη τιμή χονδρικής από φωτοβολταϊκά πάρκα μέσω διαγωνιστικών διαδικασιών έχει μειωθεί στα 33 € /Μwh.4 Τα παραπάνω προνόμια των Ε.Κοιν. οδήγησαν σε μεγάλο αριθμό αιτήσεων για προσφορά όρων σύνδεσης από το ΔΕΔΔΗΕ.
Με μια προσεκτική ματιά, βέβαια, φαίνεται πως πολλές από τις πρώτες Ε.Κοιν. συστάθηκαν από οργανισμούς κερδοσκοπικού χαρακτήρα, με σκοπό την πώληση ενέργειας σε σταθερή ταρίφα εκτός διαγωνιστικών διαδικασιών, εκμεταλλευόμενες ίδια κεφάλαια και τεχνογνωσία. Για την αντιμετώπιση του παραπάνω φαινομένου και με στόχο την υποστήριξη της τοπικής πρωτοβουλίας έγινε ρύθμιση5 που διατηρεί το ευνοϊκό καθεστώς της κλειδωμένης τιμής εφόσον συμμετέχουν στην Ε.Κοιν. Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης Α’ και Β’ βαθμού ή και περισσότερα από 60 μέλη, από τα οποία τουλάχιστον τα 50 είναι φυσικά πρόσωπα.
Βεβαίως, η σύσταση και η λειτουργία μιας Ε.Κοιν. δεν είναι απλή υπόθεση. Τα μέλη της καλούνται να συντονίσουν την αδειοδότηση και τη λειτουργία των συστημάτων ΑΠΕ καθώς και τη σύσταση ενός συνεταιρισμού. Απαιτείται τεχνογνωσία σε θέματα ΑΠΕ αλλά και σε διαδικασίες, όπως η εγγραφή στο Γενικό Εμπορικό Μητρώο (ΓΕΜΗ), έναρξη εργασιών στην εφορία, τήρηση βιβλίων και απόδοση ΦΠΑ, πληρωμή χαρτοσήμων για το μετοχικό κεφάλαιο, δήλωση και διατήρηση έδρας, πληρωμή ενοικίου κ.ά.
Η αρχική χρηματοδότηση για τη δέσμευση του χώρου και την κατασκευή του φωτοβολταϊκού πάρκου είναι επίσης ένα σημαντικό ζήτημα, καθώς οι τράπεζες απαιτούν πέραν του συγκεκριμένου ποσοστού συμμετοχής των επενδυτών και σημαντικές προσωπικές εγγυήσεις.
Το προνόμιο της κλειδωμένης τιμής, εξάλλου, σταματά στο τέλος του 2022. Η συμμετοχή σε κανονικές διαγωνιστικές διαδικασίες θα αποτελούσε σημαντικό εμπόδιο για την ανάπτυξη των Ε.Κοιν. κοινωφελούς σκοπού.
Από το 2018 έως σήμερα οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι Ε.Κοιν είναι κυρίως η χρηματοδότηση και οι διαδικασίες αδειοδότησης. Σε επίπεδο χρηματοδότησης, αναμένεται να διατεθούν από το ΕΣΠΑ € 3,6 δισ. και από το Ταμείο Ανάκαμψης € 11 δισ. σε επιδοτήσεις και δάνεια εξυπηρέτησης έργων πράσινης μετάβασης. Απαιτείται ένας συγκροτημένος στρατηγικός σχεδιασμός που να επιταχύνει τις διαδικασίες, να διοχετεύει χρηματοδότηση και να διασφαλίζει χώρο -φυσικό και ηλεκτρικό- για τις Ε.Κοιν. των τοπικών κοινωνιών.
Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (IRENA), οι Ε.Κοιν. οδηγούν σε ένα οικονομικά δίκαιο και ανθεκτικό μοντέλο ανάπτυξης, εξασφαλίζοντας μια δίκαιη ενεργειακή μετάβαση. Το πλαίσιο για τις Ε.Κοιν. διαμορφώνεται και εκσυγχρονίζεται, σύμφωνα με τον ορισμό της κοινωνικής οικονομίας,6 ώστε οι Ε.Κοιν. να αποτελούν μια εναλλακτική μορφή οργάνωσης των σχέσεων παραγωγής, διανομής, κατανάλωσης και επανεπένδυσης, βασισμένη στις αρχές της δημοκρατίας, της συνεργασίας, καθώς και του σεβασμού στον άνθρωπο και το περιβάλλον.
Για να είναι όμως επιτυχής και δίκαιη αυτή η μετάβαση, πρέπει να είναι αποκεντρωμένη και να περιλαμβάνει ενεργά την τοπική κοινωνία. Οι μεγάλοι παραγωγοί δεν έχουν λόγο να βλέπουν ανταγωνιστικά τις Ε.Κοιν. Αντιθέτως, η ανάπτυξη Ε.Κοιν. σε τοπικό επίπεδο μπορεί να αξιοποιήσει στο μέγιστο τη χωρητικότητα του δικτύου, ακόμα και όταν βρίσκεται στα όρια κορεσμού, με τροφοδοσία από μικρές μονάδες. Με τη λειτουργία των Ε.Κοιν. ενισχύεται η ενεργειακή αυτάρκεια και ανεξαρτησία, και προάγεται η ενεργειακή αποδοτικότητα στην τελική χρήση σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο.
Τα σημάδια από τις πρώτες Ε.Κοιν. δείχνουν πως είναι έργα προστιθέμενης αξίας, καθώς δημιουργούν θέσεις εργασίας, προάγουν την κοινωνική συνοχή, την εκπαίδευση και την καινοτομία. Η περαιτέρω ανάπτυξη των Ε.Κοιν. και η πορεία τους σε βάθος χρόνου, θα μας δώσουν περισσότερα στοιχεία για τη μακροχρόνια διακυβέρνηση των συνεταιρισμών, τη συνοχή των μελών και τη συνεργασία με τους παρόχους ρεύματος. Τέλος, περιμένουμε να δούμε στην πράξη εάν οι μεγάλες διακυμάνσεις που βιώνουμε στις τιμές ενέργειας θα επιφέρουν περαιτέρω μειώσεις στους λογαριασμούς των μελών των Ε.Κοιν., κάνοντας τη συμμετοχή σε μια τέτοια κοινότητα ακόμα περισσότερο ελκυστική.
*H Τζένη Λειβαδάρου είναι Μηχανικός Στρατηγικής Καινοτομίας, Ενεργειακής Μετάβασης και Υποδομών, Διδάκτωρ Εφαρμοσμένων Μαθηματικών του Πανεπιστημίου Cambridge.
